विहार बोर्ड कक्षा दसवी के हिन्दी विषय के प्रश्न पत्र का नमूना

निम्नलिखित प्रश्नो के उतर अपने शब्दों में लिखे—

1.  कवि किसके बिना जगत् में यह जन्म व्यर्थ मानता है?  11. वाणी कब विष के समान हो जाती है?

2.   नाम-कीर्तन के आगे कवि किन कर्मो की व्यर्थता सिद्ध करता है?            

3.  गुरु की कृपा से किस युक्ति की पहचान हो पाती है?    12.  कृष्णा को चोर क्यो कहा गया है?

4.   प्रथम पद के आधार पर बताएँ कि कवि ने अपने युग मे धर्म-साधना के कैसे-कैसे रूप देखे थे?

5.  कवि ने माल-मलिन किन्हे और क्यो कहा है?  13.  कवि की दृष्टि मे ब्रहम का निवास कहाँ है?

6.  सवैय मे कवि की कैसी आकांक्षा प्रकट होती है? भावार्थ बताते हुए स्पष्ट करे!

7.  कवि प्रेम मार्ग को 'अति सूधो' क्यो कहता है? इस मार्ग की विशेषता क्या है?

8.  'मन लेहु पै देहु .छटांक नहीं' से कवि का क्या अभिप्राय है?

9.  परहित के लिए ही देह कौन धारण करता है?स्पष्ट करे!

10. कवि कहाँ आपने आँसुओ को पहुँचाना चाहता है और क्यो?

11. आधुनिक जीवन मे उपासना के प्रचलित रूपो को देखते हुए नानक के इन पदो की क्या प्रासंगिकता है?

निम्नलिखित प्रश्नो की व्याख्या अपने शब्दों में करे:--

  (1) राम नाम बिनू अरुझि मरै!               (2) रसखानि कबौ इन आँखीन सौ ब्रज के बनबाग ताड़ग निहारौं!                 

     (3) नानक लीन भयो गोविंद सो,ज्यो पानी संग पानी!   (4) हरक सोक ते रहै नियारो,नाहि मान अपमाना!

  (5) मान पावन चितचोर,पालक ओट नहि करि सकौ!       (6) कंचन माटी जानै!                                              

     (7) यहाँ एक तै दूसरौ आँक़ नहीं                            (8) कछू मेरियौ पीर हिएँ परसौ

निम्नलिखित शब्दो के वाक्य-प्रयोग करते हुए लिंग-निर्णय करे:-जग,मुक्ति,धोती,जल,कंचन,जुगति,स्तुति      निम्नलिखित विशेषण शब्दो का स्वतंत्रत वाक्य-प्रयोग करे:-  व्यर्थ,निष्फल,नग्न,सर्व,न्यारा,सकल

निम्नलिखित के तीन तीन पर्यायवाची शब्द लिखे—राधिका,नंदनंद,नैन,सर,आँख,कुंज,कलधौत

( BY : RAVI KUMAR SINGH    CONTACTS NO—8005564812,9006491294)

सङ्गत्याः प्रभावः

एकेन आखेटकेन वने विहरता वृक्षस्थौ द्वौ शुकशावकौ दृष्टौ । ततस्तेन निःशब्दं वक्षम् आरुह्य तौ धृतौ । पश्चात् स तयोः विक्रयाय आपणं गतः|
तत्र होराद्वयस्य भ्रमणपरिश्रमेण स एकं शुकं पुण्डरीकनाम्नः आचार्यस्य हस्ते विक्रीतवान् । अपरं कश्चित् यवनः अक्रीणात् । यवनः मद्यपः द्यूतप्रियश्चास
ीत् । तस्य गृहे सर्वे सदस्याः परस्परं दुर्व्यवहारं कुर्वन्ति स्म । तत्र परस्परताडनं भर्त्सनं अपशब्दप्रयोगश्च सामान्या प्रवृत्तिः आसीत् ।
शुकः प्रकृत्या अनुकरणशीलो भवति । यवनस्य शुकोSपि दुर्वचनप्रयोगे निष्णातो जातः । यदा स गालिं ददाति, सर्वे हसन्ति स्म, अपशब्दानाम् उच्चारणाभ्यासम् अपि कारयन्ति स्म ।
प्रथमः शुकः एकं गुरुकुलं नीतः । तत्र आचार्यपुण्डरीकः शिष्यान् वेदम्, उपनिषदम्, गीताम्, व्याकरणशास्त्रम् आदि अध्यापयति स्म । शुकः अपि श्लोकानां मन्त्राणां च पाठं श्रुत्वा तदेव ब्रूते स्म ।
एवं तौ शुकौ भिन्ने वातावरणे वस्तुम् आरभेताम् । पुनः कदाचित् तौ शुकौ केनापि अपहृत्य विक्रीतौ । अधुना तौ कस्यचित् महाधनस्य जनस्य भवनं प्रापतुः । एकस्मात् शुकात् मन्त्रान् मांगलिकपद्यानि च निशम्य स धनिप्रवरः अतितरां प्रासीदत्, किन्तु यदा अपरस्मात् शुकात् सः अपशब्दान् अभद्रां वाचं चाशृणोत्, स सेवकं तं शुकं हन्तुम् आदिशत् । तदैव प्रथमः शुकः प्राह---"नायं हन्यतां, नायं हन्यताम् । यतः एष संगस्य प्रभावः शृणु तावत्---
"अहं मुनीनां वचनं शृणोमि
शृणोति चासौ यवनस्य वाक्यम् ।
न चास्य दोषो न च मे गुणोSयम्
संसर्गजा दोषगुणा भवन्ति ।।"

संस्कृत मे गंगा नदी पर निबंध -- गङ्गानदी

          

भारतदेशः प्रकृतिसम्पदा समृद्धः अस्ति । वयम् अत्र प्रकृतिं पञ्जमहाभूतानि इति कथयामः। ये अस्माकम् उपकारं कुर्वन्ति तेषां कृतज्ञता समर्पणम् अस्माकं कर्तव्यं भवति । तथैव जलं वायुः अग्निः इत्यादयः अस्मान् निरन्तरम् उपकुर्वन्ति अतः तान् देवत्वेन भावयन् नमस्काररूपेण वयं कार्तज्ञ्यं समर्पयामः । एतादृशस्य पुण्यजलस्य स्रोताः भारतीयाः पुण्यनद्यः । तासु महानदीषु अन्यतमा भागीरथी त्रिपथगा जाह्नवी इति कथ्यमाना नदी गङ्गा । प्राचीनकाल‌ात् अस्माकं देशे पवित्रभावनयापूज्यमाना एषा नदी इदानीं प्रदूषिता अस्ति । विष्णोः पादकमलात् उद्भूता गङ्गा शिवस्य शिखाद्वारा भूलोके पतित्वा प्रवहति इति भारतीयानां विश्वासः । अतः गङ्गास्नानेन पापनाशनं भवति इति भावनया प्रतिदिनं २०लक्षजनाः पुण्यस्नानं कुर्वन्ति । जनानां धार्मिकाध्यात्मिकेन विश्वासेन इयं अस्मिन् विश्वे एव पुण्यतमा इति ख्याता । एतादृशी नदी मानवानां दुराशायाः निर्लक्षस्य च कारणेन तन्नाम नगरीकरणेन नदीतीरे अत्यधिकयन्त्रागाराणां स्थापनेन च गङ्गायाः जलं मलिनं सञ्जातम् । एतस्य जलस्य पानेन स्नानेन वा मानवाः रोगबाधिताः भवन्ति एव । अस्मिन् जले कालरा डिसेण्ट्री इत्यादिरोगोत्पादकाः अंशाः सन्तीति भारतीयविज्ञानिनः धार्मिकनायकाः च मिलित्वा संशोध्य जनान् प्रबोधितवन्तः । पुनः च अस्मिन् जले अन्यनदीनाम् अपेक्षया अधिकः आम्लजनकः अस्ति यः मानवशरीरास्य अनुकूलकरः न । अनेन जलपानेन मानवः ज्वरबाधितः भवति इति । अतः मानवः गङ्गाजलं पुण्यभावनया आबहोः कालत् तीर्थम् इव किञ्चिदेव पिबन् जीवति । भारतीयसर्वकारेण गङ्गायाः पुनः शुद्धीकरणार्थं कोट्याधिकं धनं व्ययितम् । सा परियोजना इदानीमपि चलन्ती अस्ति । किन्तु यावत् वयम् आधुनिकाः नागरिकाः मानवाः जागरिताः न भवेम तावत् समस्या भवति एव । गङ्गनदीतीरप्रदेशे विद्यमानानां यन्त्रागाराणां स्वामिनः अशुद्धजलं शुद्धीकृत्य त्यजेयुः । सार्वजनिकाः व्यर्थवस्तूनि नद्यां न प्रक्षिपेयुः । नगरीकरणानाम् अथवा अन्यव्याजेन अरण्यनाशः न सहनीयः । एतेषां रक्षणार्थं प्रशासनेन नियमाः करणीयाः अनुष्ठाने च गभीरक्रमः पालनीयः भारतसर्वकारेण । एवं चेत् अस्माकं परमपावनी गङ्गा पुण्यनदी रूपेण तिष्ठेत् । तुङ्गतरङ्गे गङ्गे । वन्दे गङ्गामातरम् ।

संस्कृत -शब्दावली

(1.) क्लास रूमः--कक्ष्या
(2.) बेंच (पुस्तक रखने की)---दीर्घोत्पीठिका,
(3.) बेंच (बैठने की)---दीर्घपीठिका,
(4.) मेज---उत्पीठिका,
(5.) कुर्सीः--आसन्दः,
(6.) बैगः--स्यूतः,
(7.) किताब--पुस्तकम्,
(8.) कलम--लेखनी (कलमः),
(9.) लडकी--बाला या बालिका,
(10.) लडका--बालः,
(11.) छाता---छत्रम्,
(12.) टीचर (पुरुष)---शिक्षकः,
(13.) टीचर (लेडी) शिक्षिका,
(14.) अलमारी--काष्ठमञ्जूषा,
(15.) आरामकुर्सी---सुखासन्दिका,
(16.) इंक पेंसिल, डॉट पेन--मसितूलिका,
(17.) शूज--उपानह्,
(18.) ड्रेस---परिधानम्,
(19.) ओढनी--प्रच्छदपटः,
(20.) ओवरकोट---बृहतिका,
(21.) कंघी---प्रसाधनी,
(22.) कक्षा का साथी---सतीर्थ्यः, सहपाठी,
(23.) कमरा---कक्षः,
(24.) खिडकी---गवाक्षः,
(25.) पंखा---व्यजनम्,
(26.) एसी---वातायनम्,
(27.) डेस्टर--मार्जकः,
(28.) इन्स्पेक्टर---निरीक्षकः,
(29.) कम्प्यूटर---संगणकः,
(30.) कागज---कर्गदः, (कागदः) (कर्गलम्)
(31.) रिफिल---मसियष्टिः,
(32.) कॉपी---सञ्चिका,
(33.) रजिस्टर---पञ्जिका,
(34.) कार्टुन--उपहासचित्रम्,
(35.) ड्रॉइंग---रेखाचित्रम्,
(36.) कॉलेज--महाविद्यालयः,
(37.) स्कूल---विद्यालयः,
(38.) यूनीवर्सिटी--विश्वविद्यालयः,
(39.) किवाड--कपाटम्,
(40.) गेट--द्वारम्,
(41.) मेन गेट---मुख्यद्वारम्,
(42.) दीवार---भित्तिका,
(43.) दीवारघडी---भित्तिघटिका,
(44.) घडी---घटिका,
(45.) दवात का ढक्कन--कुप्पी,
(46.) कुर्ता--कञ्चुकः,
(47.) कैंची---कर्तरी,
(48.) कोठरी---लघुकक्षः,
(49.) गेटकीपर--द्वारपालः,
(50.) पिअन--सेवकः,
(51.) क्लर्क--लिपिकारः, करणिकः,
(52.) मैदान---क्षेत्रम्,
(53.) खेल का मैदान--क्रीडाक्षेत्रम्,
(54.) स्पोर्ट्स--क्रीडा,
(55.) गेन्द---कन्दुकः,गेन्दुकम्,
(56.) फुटबॉल---पादकन्दुकम्,
(57.) घण्टा--होरा,
(58.) चपरासी---लेखहारकः, प्रेष्यः,
(59.) चप्पल---पादुका, पादुुः,
(60.) चॉक--कठिनी,
(61.) चांसलर--कुलपतिः,
(62.) चारों ओर मुडने वाली कुर्सी---पर्पः,
(63.) रंग---वर्णः,
(64.) चिह्न-अंकः,
(65.) चोटी---शिखा. सानुः,
(66.) रिसिस---जलपानवेला,
(67.) जिल्द--प्रावरणम्,
(68.) झाडू--मार्जनी,
(69.) टाइम टेबल--समय-सारणी,
(70.) कैरीकुलम्---पाठ्यक्रमः,
(71.) टेनिस का खेल--प्रक्षिप्तकन्दुकक्रीडा,
(72.) एजुकेशन टाइरेक्टर---शिक्षासञ्चालकः,
(73.) डिप्टी डाइरेक्टर (शिक्षा)--उपशिक्षासञ्चालकः,
(74.) डेस्क--लेखनपीठम्,
(75.) ड्रॉइंग रूप---उपवेशगृहम्,
(76.) दरी--आस्तरणम्,
(77.) दस्ता (कागज का)--दस्तकः,
(78.) निब---लेखनीमुखम्,
(79.) नेट --जालम्,
(80.) नेलकटर---नखनिकृन्तनम्,
(81.) नेलपॉलिश--नखरञ्जनम्,
(82.) पायजामा--पादयामः,
(83.) पॉलिश---पादुरञ्जनम्, पादुरञ्जकः,
(84.) पेंसिल--तूलिका,
(85.) पैण्ट--आप्रपदीनम्,
(86.) पोर्टिको (बरामदा)---प्रकोष्ठः,
(87.) प्रिंसिपल---(पु.) प्रधानाचार्यः, प्रधानाध्यापकः प्राचार्यः,
(स्त्री) प्रधानाचार्या, प्रधानाध्यापिका, प्राचार्या,
(88.) प्रोफेसर--प्राध्यापकः,
(89.) फर्श---कुट्टिमम्,
(90.) फाउण्टेन पेन---धारालेखनी,
(91.) फाइल--पत्रसञ्चयिनी,
(92.) फीस--शुल्कः,
(93.) बरामदा--वरण्डः,
(94.) बाथरूम---स्नानागारः,
(95.) बेंच--काष्ठासनम्,
(96.) बैंड---वादित्रगणः,
(97.) बैडमिण्टन---पत्रिक्रीडा,
(98.) मेज--फलकम्,
(99.) पढाई की मेज--लेखनफलकम्,

(100.) यूनिफॉर्म---एकपरिधानम्, एकवेशः, गणवेशः